Je hebt het air mij voor een "bourgeois" uit te schelden.[1] Pas op, hoor, da zal ik niet dulden. Je begrijpt me heelemaal verkeerd als je denkt dat ik den tegenwoordigen tijd goedkeur. Misschien ook heb ik me slecht uitgedrukt. Wat ik in onze eeuw bewonder is niet de goede inrichting der Maatschappij maar wel de levenskracht, de vitaliteit dezer eeuw van strijd, die ons, door alle onrechtvaardigheden en zelfs door alle monstruositeiten heen, toch naar een beter lot schijnt te leiden. Gij hebt dus gelijk wanneer ge zegt dat ik mijnen tijd niet bemin als gij hij hierdoor verstaat de tegenwoordige toestand; maar ik bemin mijn tijd om wat er uit zal groeien. Het is banaal mij te willen bewijzen dat de hedendaagsche samenleving op onrechtvaardigheid gesteund is, maar is het niet grootsch en schoon dat het Onrecht meer en meer gevoeld en begrepen wordt! De kracht, de verheffing, de glorie van het Volk liggen in 't bewustzijn van zijn Lijden. Het moet lijden of het zou zich niet revolteeren.

En 't is juist omdat ik aan den materieelen toestand onzer eeuw nog zooveel te verbeteren vind, dat het reëele, de positieve strijd van 't leven mij aantrekken. Ik loochen de Illuzie niet; verre van daar; maar ik geloof nog aan de toekomst van het tegenwoordige menschdom. Uw Godsdienst der Illuzie komt te vroeg, meen ik. Ik zou willen een Illuzie, rijzende uit de grondslagen eener gelukkiger realiteit. Ik geloof dat er nog een nuance, een evolutie ligt die niet genoeg bekend is, tusschen de Realiteit en de Illuzie.

Aangaande uw boekje,[2] ik blijf mijn opinie volhouden. Wij allen moeten ons met iets minder dan de volmaaktheid tevreden houden. Zonden wij maar de wereld in wat volmaakt is, wij zouden nooit een boek uitgeven. Wij hoeven ons ook niet te schamen over onze jeugdzwakheden; wij moeten maar altijd, altijd streven naar de volmaaktheid, met het bewustzijn dat wij nooit het decisief volmaakte zullen bereiken.

Moest ik opnieuw het R[echt Van den Sterkste] schrijven, ik zou het ook anders schrijven. Dit belet niet dat ik het zonder spijt zie verschijnen. In een volgend boek zal ik het nu ontbrekende "anders" pogen uit te drukken.

Dank voor uw inlichtingen over Ibsen's werken. Ik zal ze koopen.